ئەژدیهای قــەرز لەگەردنـی هەرێمی کوردسـتانەوە دەئـاڵـێـــت

هەرێمی كوردستان، بڕیاریدا بچێتە ناو گەمە ترسناكەكەی جیهانی بانك

PM:06:29---01-07-2015

ئه‌م بابه‌ته 5559 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌

لڤین سەنگەر رسول‌و كەمال چۆمانی

قەرزی نێودەوڵەتیی گەر وەگەڕخرێت بۆ پێشخستنی ئابوریی وڵات‌و بونیاتنانی پڕۆژەی ستراتیژی لەرێی نەخشەیەكی ستراتیژیی وەبەرهێنانی ئابورییەوە، دەكرێت یەكێك لەئامرازەكانی پێشخستنی ئابوری بێت، بەڵام ئەو حكومەتانەی كە لەبنەڕەتدا شكستیان هێناوە لەحكومەتداری‌و گەندەڵی تا بینەقاقایان هاتووە‌و سیستەمی مفتەخۆری‌و بەرخۆری تەنگی پێهەڵچنیون، قەرز لێیان دەبێتە ئەژدیها، گەر ئەو ئەژدیهایە دەستەمۆنەكرێت، گەر وڵات خاوەنی شارستانیی هەزاران ساڵی وەك یۆنانیش بێت، نەك هەر لەڕووی ئابورییەوە، بەڵكو لەڕووی كۆمەڵایەتی‌و سیاسییشەوە لێكهەڵدەوەشێتەوە.
حكومەتی هەرێمی كوردستان، لەرێگەی پێشكەشكردنی پڕۆژە (یاسای راكێشانی مایە لەرێگەی قەرزكردن)، دوای تێپەڕاندنی بە ‌زۆرینەی دەنگی ئەندامانی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان، بڕیاریدا بچێتە ناو گەمە ترسناكەكەی جیهانی بانك، كە تێیدا تەماحی سەرمایەداری لەپێناو قازانجی زیاتر، هیچ بەهایەكی ئینسانی ناناسێت، بەستنەوەی ئایندەی گەشەی ئابوریی وڵات بە‌نزمی‌و بەرزیی سەقفی قەرزی نیشتیمانی كە لەلایەن ئەژدیهاكانی ئابوری (بانكەكان كە خوێنی باجدەران‌و چینی ناوەندی زۆرینەی وڵاتانیان وشككردووە لەرێگەی قەرزی نیشتیمانییەوە) كۆنترۆڵ كراوە، هەوڵدەدەین لەرێگەی چەند پرسیار‌و ئەگەرێگەوە لایەنە نەرێنییەكانی ئەو قەرزە نیشتیمانییە بخەینەڕوو.
جیاوازییەكی جەوهەریی گەورە لەنێوان ئێمە‌و ئەوانی تردا هەیە، جیاوازییەك ئەوان بۆ خۆڕزگاركردن لەقەیران، لەناوخۆی خۆیاندا بیر لەچارەسەری دەكەنەوە، كەچی ئێمە لەدەرەوەی سنوری خۆمان بیر لەچارەسەری دەكەینەوە، كە ئەوە هۆكارێكی گەورەی تێكشكانی سیاسی‌و ئابوریی وڵاتی ئێمەیە، كاتێك گۆلدا مایەری سەرۆك وەزیرانی پێشووی ئیسرائیل، لەساڵی 1948-دا وەك یەكەم باڵیۆزی وڵاتەكەی لەروسیا دەستبەكاردەبێت، كاری یەكەمی پێداچوونەوە دەبێت بەخەرجییەكانی ستافەكەیدا، دەبینێت پارەیەكی زۆر بۆ ژەمە خواردنی فەرمانبەرەكان لە‌چێشتخانەكانی دەرەوە خەرجدەكرێت، بۆ كەمكردنەوەی ئەو خەرجییانە، پێشنیازی ئەوە دەكات كە چیی تر هەموو ژەمەكان لەدەرەوە نەبن‌و لەجیاتی ئەوە، خۆی وەكو باڵیۆز، دەبێتە كابان‌و ژەمە خواردنەكانیان بۆ ئامادە دەكات.
هەرگیز هاوشێوەی بیركردنەوەكانی گۆڵدا مایەر، ئەو دەستەڵاتدارانەی رەسمی سیاسەتی ئابوریی ئەو كیانە پڕ لە‌كێشە‌و ململانێیەی هەرێم دەكەن، هێندەی ئەو ماڵداری بۆ ئێستا‌و نەوەی داهاتوو ناكەن، ئەگەر لەرابوردووشدا بەهەر هۆكارێك نەیانكردبێت، كەواتە دەبێت بترسین لەوەی هیڵەكانی سیاسەتی ئابوریی هەرێم بەو شێوە وردبینی‌و خەمخۆرییە ناكێشرێت‌و لەجیاتی ئەوە رێچكە ئابورییەكەش راپێچی ئایندەیەكی نادیارو پڕ لەگێژاوی وەك قەرزی دەكەن، روونە، زۆر روونە، حكومەتی هەرێمی كوردستان هیچ ئامانجێكی نییە بۆ چاكسازی‌و بنبڕكردنی گەندەڵی، ئەگەرنا رێگاكانی رووبەڕوونەوەی قەیران لەبانكەكانی ئەڵمانیا نین، بەڵكو لەناو دەزگا ئیداری‌و ئابوری‌و داراییەكانی حكومەتی هەرێمن.
حكومەتی هەرێم چۆن قەرز دەكات؟ سوودەكانی قەرزی دەرەكی چۆن لەپڕ قەڵەو دەبن؟ بەڕێوەبردن‌و ئیدارەدانی قەرزەكە چۆنە؟ زانینی وەڵامی دروستی ئەو پرسیارە سەرەتاییانە، قەبارەی مەترسییەكانی ئەو هەنگاوەی قەرزكردنەت پێدەڵێت.
قەرز شمشێرێكی دوو سەرە، ئەگەر بەعەقڵانی‌و بەپێی ستراتیژێكی ئابوریی پێشكەوتوو بەكاربێت، دەبێتە هۆی خۆشگوزەرانی، بەڵام كاتێك بە رێژەیەكی زۆر‌و بێ پلان‌و ستراتیژ بەكاردێت، ئەنجامەكەی كارەسات دەبێت، بۆ تاكەكان‌و كۆمپانیاكان قەرز دەبێتە هۆی موفلیسی‌و روخانی دارایی، بۆ حكومەت‌و وڵاتان، قەرزی زۆر وا لەحكومەت دەكات نەتوانێت سادەترین خزمەتگوزارییەكانیش بگەیەنێتەوە دەستی هاووڵاتییان‌و وڵات دەكەوێتە سەر كەناری روخان.
قەرزی باش‌و قەرزی خراپ هەن، دەكرێ سەرێكی شمشێرەكە قەرزی باش بێت‌و سەرەكەی تری قەرزی خراپ، بە تەماشاكردنێكی سادە لەدۆخی سیاسی، ئابوری‌و كارگێڕیی هەرێمی كوردستان‌و بێپلانیی حكومەتی هەرێم، قەرزەكەی هەرێم سەرە خراپەكەیە.
بەپێی یاسای راكێشانی مایە لەرێگەی قەرزكردن، حكومەتی هەرێم تا بڕی پێنج ملیار دۆلار كە ‌وەك كۆتا سەقفێك بۆ قەرزی نیشتیمانی دانراوە، دەتوانێت لە‌بانكە جیهانییەكان قەرز بكات.
گریمان حكومەتی هەرێم، لەم ساڵدا ملیارێك دۆلار‌و لەساڵی دووەمیدا دوو ملیار‌و تا ساڵی سێیەم دەیگەینێتە بڕی دیاریكراو، كە 5 ملیار دۆلارە، بەزانینی قەبارەی قەرزی وەرگیرا‌و‌و پێشبینیكردن بۆ قەبارەی سودی سەر قەرزەكە، بەدانانی رێژەی سوود بۆ 8.5% بۆ ماوەی دانەوە 5 ساڵ هەژمار بكرێت لەگەڵ هەر جۆرە پابەندییەكی دارایی تر لەنێوان حكومەت‌و لایەنی قەرزدەر، ئەوە پێشبینی دەكرێت 1 ملیار‌و 500 ملیۆن دۆلار بچێتە سەر قەرزەكە، واتا حكومەتی هەرێم لەبەرانبەر 5 ملیار دۆلار دەبێت 6 ملیار‌و 500 ملیۆن دۆلار بداتەوە، بەم شێوەیە دەبینین بەهەژماركردنی قەبارەی سودی راستەقینەی سەر قەرزەكە كە ملیار‌و نیوێكە، دوای دانەوەی قەرزەكە لەماوەی دیاریكراودا ئەو 30% رێژەی پارەی وەرگیراو دەكات.

لەبارەی چۆنیەتیی ئیدارەدانی ئەو قەرزەوە، گرەنتی چییە لەو ئەزمونەی هەرێم، 10% تا 20% بەخراپ یاخود لەشوێنی نەشیاو یان بەهۆی ئیهمالی‌و ناوردبینییەوە بەكارنەهێنرێت؟ ئەگەر 10% بۆ خراپ بەكارهێنانی وەربگرین، ئەوە دەكاتە 500 ملیۆن دۆلار لەو رێژەیە‌و ئەگەر كۆیبكەیتەوە لەگەڵ سودی راستەقینەی سەر قەرزەكە كە ملیارێك‌و نیوە، دەبێتە ناكارایی لەبەكارهێنانی ئەو قەرزە دەكاتە بڕی دوو ملیار لەكۆی شەش ملیار‌و نیو (بڕی وەرگیراو + كۆی سوودی راستەقینە + ئەگەری خراپ بەكارهێنان).
پرسیارێكی زۆر سادە، لەدە ساڵی رابوردوودا، زیاد لە١٠٠ ملیار دۆلار بودجەی گشتیی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە،. ئەو ١٠٠ ملیارە نەیتوانیوە تەنانەت یەك ملیار دۆلاریش پاشەكەوت بكرێت، حكومەتی هەرێم چۆن دەتوانێت لەماوەی پێنج ساڵدا دوو ملیار دۆلار قازانج بكات لەو پێنج ملیار دۆلارە تا لانی كەم ئاستی قەرزەكە وەك خۆی بهێڵێتەوە؟ ئەمە لەكاتێكدا لەماوەی قەیرانی داراییدا كە بەرۆكی هەرێمی كوردستانی گرتووە، حكومەتی هەرێم بە ملیار دۆلار (بەهۆی ناڕوونیی حكومەت لەپێشكەشكردنی زانیاریی تەواو لەبارەی بری قەرزەكە، بۆیە پشتمان بەژمارە نەبەستووە) قەرزی ناوخۆیی‌و كورتهێنانی هەیە؟
حكومەتی هەرێم تا ئێستا سیاسەتی باجی رێكنەخستووە، تەنانەت كۆمپانیاكانی نەوتیش باجێكی ئەوتۆ نادەن، زیاد لە١٥٠٠ كۆمپانیای نێودەوڵەتی‌و سەدان كۆمپانیای دیكەی ناوخۆیی، قازانجێكی گەورە لەهەرێمی كوردستان بەدەستدەهێنن، بەڵام هیچیان باجێكی ئەوتۆ نادەن، بۆ دانەوەی ئەو قەرزە، حكومەتی هەرێم پێویست دەكات سیاسەتی باج رێكبخات، ئەوەی جێگەی نیگەرانی دەبێت لەداهاتوودا، حكومەت لەوانەیە باج بخاتە سەر هاووڵاتییان‌و كەمتر باج بخاتە سەر كۆمپانیاكان بە ئامانجی یارمەتیدانی كۆمپانیاكان، ئەمەش روونە، تەنیا لەبەر ئەوەیە كۆمپانیا زەبەلاحەكان هیی خۆیانن، ئەگەر باجیش بدرێت، چونكە سیستەمی بانكی لەكوردستاندا كارا نییە، هەموویان دەتوانن راپۆرتی ناڕاستی ساڵانە بدەنە وەزارەت.

لەهەمانكاتدا، بەپێی یاسای قەرزەكە، دەبێت داهاتی وەدەستهاتوو لەرێگەی قەرزەكەوە بۆ پرۆژەی وەبەرهێنان بێت، لەم بارەشدا بەپێی یاسا ئەگەر 10% بۆ قازانجی كۆمپانیای جێبەجێكاری پرۆژەكان دابنرێت، كە زیاتریش دەبێت لەوە، ئەو بڕەی پارەی قەرزەكە كە ‌بەفیعلی دەچێتە خزمەتی گشتییەوە بڕەكەی لەكۆی شەش ملیار‌و 500 ملیۆن دۆلار، ئەوە 4 ملیار دۆلار دەبێت بە لێدەركردنی ئەم بڕانە (بڕی وەرگیراو + كۆی سوودی راستەقینە + ئەگەری خراپ بەكارهێنان + رێژەی قازانجی كۆمپانیای جێبەجێكار).
بەپێی ئەو پڕۆسەیەی كە لەسەرەوە باسمانكرد، قەرزەكە بەردەوام دەبێت‌و هەرچەندە بەپێی یاساكە سەقفی قەرزەكە بۆ 5 ملیار دۆلار دانراوە، ئەوە ئەگەری زیادبوون‌و قەڵەوبوونی زیاتر دەبێت، بەم شێوەیە: گریمان حكومەتی هەرێم 5 ملیار دۆلاری قەرز كردو وەستا، دوای ساڵێك كە سەقفی قەرزەكە دادەبەزێنێت بۆ 4 ملیار دۆلار، ئەوە بەبێ ئەوەی قەرزی پێشووتر سفر كرابێتەوە نزیكەی 300 ملیۆن دۆلاری دیكە زیاد دەبێت‌و ئەم پرۆسەیەش بەردەوام دەبێت، ئەگەر بەوشێوەیە خێرایە دانەوەی قەرزەكە لەماوەی ساڵێكدا وەك خۆی بڕوات، ئەوە ئەگەری ئەوە هەیە حكومەتی هەرێم 9 ملیار دۆلار لەماوەی 5 ساڵدا قەرزبكات‌و یاساكەش رێگایداوە نەك 5 ملیارەكە.
بۆیە ئەوەی كە زۆر جێگای مەترسی‌و شایەنی تێڕامانە ئەو كەسە یاخود ئەو دەزگایە كێ دەبێت كە بەردەوام چاوی لەسەر بڕی قەرزكراو لەگەڵ رێژەی سودی قەرزەكە پێكەوە بێت‌و كۆنترۆڵی بكات‌و نەهێڵێت لەناكاو بفرێت؟ بۆیە گرنگە ئەو دەزگایەی كە راستەوخۆ بۆ ئیدارەدانی قەرزەكە دروستدەكرێت پێویستە بەردەوام پەرلەمان لەباری قەرزەكە ئاگاداربكاتەوە.
لەهەرێمی كوردستاندا كە كۆمپانیاكان زۆربەیان هیی بەرپرسانی حیزب‌و خودی حیزبەكانن، بەدڵنیاییەوە ئەو قەرزە لەخزمەتی وەبەرهێنانی ئەوان بەكاردەهێنرێت، هەر بۆیە ئیدارەدانی قەرزەكە‌و چاودێریكردنیشی، گەر لەچوارچێوەی پارلەمانیش بێت، دیسان ئەندام پارلەمانان ناتوانن بەئازادی‌و بە ویستی خۆیان قسە لەسەر ئیدارەی قەرزەكە بكەن.

لەبارەی گەمەی ترسناكی ئەژدیهای قەرز بەسەر گەشەی ئابورییەوە، ئەوە چەند لێكدانەوەیەكی وردی ئابووری هەن بۆ ئەو پرۆسەیە، بۆ نمونە كاتێك رێژەی قەرزی نیشتیمانی 60%ی (جەی دی پی) وڵات تێدەپەڕێنێت، ئەوە 2% گەشەی ئابوری كەمدەكاتەوە، هەروەها ئەگەر 90% زیاتر بێت ئەوا گەشەی ئابوری بۆ نیوە كەمدەكاتەوە‌و زیاتر لەو رێژەیەی دووەمیش بەهێڵی سور دانراوە، كەواتە بەتێڕوانین بۆ ئەو یاسایەی پەرلەمان، بەروونكردنەوەی چۆنیەتیی تێپەڕاندنی پێنج ملیارەكە، ئەوە لەماوەی پێنج ساڵدا كە حكومەتی هەرێم دەتوانێت تا نۆ ملیار دۆلار قەرزبكات بە ‌كۆكردنەوەی لەگەڵ سوودی پێشبینیكراو بە 8.5%، بەدانانی گریمانەیی 20 ملیار دۆلاری جی دی پیی هەرێم، ئەوە هەر لە5 ساڵی یەكەمدا، لە50%ی GDP – جی دی پی بەسانایی نزیكی دەكاتەوە، بۆیە دووبارە ئەو پرسیارە دەكەینەوە: كێ ئەو ئەژدیهایە ماڵی دەكات‌و ناهێڵێت لەدەست دەربچێت؟

یۆنان كە ئێستا %١٧٠ی قەرزی هەیە، بە بڕی ٣٢٠ ملیار یۆرۆ، توشی گەورەترین كارەساتی دارایی‌و كۆمەڵایەتی‌و سیاسییش بووەتەوە، لەپێنج ساڵی رابوردوودا حكومەتی یۆنان سیاسەتی سكگوشینی پێڕەوكردووە لەبڕینی موچەی خانەنشینان‌و دەركردنی فەرمانبەرانەوە بگرە تا دەگاتە زیادكردنی پارەی وەرگیراوی دەرهێنانی مۆڵەتی شۆفێری، لەیەكێتیی ئەوروپادا بەتێكڕایی رێژەی بێكاریی گەنجان لەخوارەوەی (%٢٠)ە، ئەمە لەكاتێكدا لەیۆنان دەگاتە %٦٠، لەڕووی سیاسییەوە ئێستا یۆنان لەبەردەم جێهێشتنی زۆنی یۆرۆ‌و یەكێتیی ئەوڕوپادایە، تەنانەت لەداهاتووشدا بەهۆی نزیكبوونەوەی لەروسیا، لەكاتێكدا گەر یەكێتیی ئەوروپا جێبهێڵێت، ئەوە ئەگەری جێهێشتی ناتۆشی هەیە، بە هەزاران خەڵكی یۆنان لەماوەی پێنج ساڵی رابوردوودا بەهۆی قەرزەكانی وڵاتەوە كەوتوونەتە ژێر هێڵی هەژارییەوە، بە رادەیەك حكومەت بەخۆڕایی نانی بۆ بەشێكیان دابینكردووە. هەروەها لایەنێكی دیكەی نێگەتیڤی سروشتی قەرز ئەوەیە، هەرگیز هیچ كابینەیەكی حكومەتەكان لەهەر وڵاتێك بێت، كە بڕێكی زۆر قەرزی نیشتیمانی بەمیرات بۆ دەمێنێتەوە، حەز بەوە ناكات‌و كاریش بۆ ئەوە ناكات بودجەی كابینەكەی بۆ ئەوە تەرخان بكات قەرزەكە سفر بكاتەوە، یاخود بەشێوەیەیكی بەرچاو دایبەزێنێت، بەڵكو ئەویش وەكو كابینەكانی پێشووی حكومەت بیر لەبەرنامەو بەڵێنە هەڵبژاردنەكانی دەكاتەوە‌و دوور مەبینە ئەگەر زۆرینەیەكی رەهاشی لەپەرلەمان بەدەستهێنابێت سەقفی قەرزەكە بەرزتریش بكاتەوە، ئەمە جگە لەوەی ئابوریناسانیش لەگەڵ ئەوەدا نین بەیەكجار قەرزەكە بدرێتەوە، بەڵكو پێشنیاز بۆ كابینەكان دەكەن لەگەڵ قەرزەكە ژیان بكات، لەبەرئەوەی ئەگەر بێت‌و بەیەكجار هەوڵی دانەوەی قەرزەكە بدەیت، ئەوە لەیەك كاتدا هەم سامانێكی گەورەی وڵات هەناردەی دەرەوە دەكەیت‌و هەمیش رێژەی جی دی پیی وڵاتیش دادەبەزێنیت، بۆیە ئەمە وا دەكات بەردەوام لەگەڵ قەرزدارییەكەی بژیت‌و بوونی هەبێت.
لەبەرئەوەی قەرزەكە بەردەوام دەبێت‌و سوی سەر قەرزەكەش وەك خەرج تەماشادەكرێت، بۆیە پرسیارێكی دیكەی جددی رووبەڕووی حكومەتی هەرێم دەبێتەوە، ئەویش ئەوەیە كە هەموو لایەنەكانی حكومەت كۆكن لەسەر ئەوەی بودجەی بەكارخستن (تەشغیلی) نزم بكرێتەوە، لەبەرانبەریشدا بودجەی وەبەرهێنان بەرزبكرێتەوە، بەهەژماركردنی سودەكانی سەر قەرزەكە بەخەرجی نابێتە بودجەیەكی تەشغیلی؟ بەپێی داتاو زانیارییەكانی بەتەنیا لەساڵی 2014، هاوشان لەگەڵ ئەو قەیرانە داراییەی كە هەبووە بودجەی بەكارخستن 85%ی پێكهێناوە، نزیكەی 13 تریلیۆن دینار بووە، ئەگەر بێت‌و بەپێی ئەو یاسایەی پەسەندكراوە كاروباری وەرگرتنی قەرزكردنەكە وەك خۆی بەڕێوەبچێت‌و بە بەكارهێنانی سیستەمی نزمكردنەوەی سەقفی قەرزەكە‌و جارێكی دیكە پڕكردنەوەی لەڕێگەی قەرزی نوێ، ئەوە لەماوەی پێنج ساڵدا، هەروەك باسكرا حكومەتی هەرێم بەپێی یاسا دەتوانێت تا نۆ ملیار دۆلار خەرجبكات‌و بەپێی گریمانەكانیش سودی ئەو بڕە قەرزە زیاتر لەدوو ملیار‌و 500 ملیۆن دۆلار دەبێت، ئەگەر ئەو بڕەش دابەشی بودجەی 5 ساڵەكە بكەین، ئەوە نیو ملیار دۆلار ساڵانە بۆ بودجەی تەشغیلی زیاد دەبێت، بەم شێوەیە بودجەی بەكارخستن نەك كەمنەكرایەوە، بەڵكو زیاتریش بوو، ئەمە جگە لەدۆخی كورتهێنان كە بەتەنیا لەساڵی 2014 كورتهێنان زیاتر لەپێنج ملیار‌و نیو بووە.
خاڵێكی دیكە كە پێویستە گفتوگۆی لەسەر بكرێت ئەوەیە؛ كە ئەو قەرزە نەك بەتەنیا دەبێتە هۆی خاوكردنەوەی گەشەی ئابوری‌و بەرزكردنەوەی بودجەی بەكارخستن، بەڵكو دەبێتە هۆكارێك بۆ دواخستنی جێبەجێكردنی 100%ی گەلێك پرۆژەی گرنگی وەك بیمەی كۆمەڵایەتی‌و بیمەی تەندروستی لە‌داهاتوودا.
بۆیە پێویستە دەزگا پەیوەندیدارەكان بەپەرۆشەوە ئیدارەی ئەو قەرزە بكەن، بەهۆی پەسەندكردنی یاساكەش لەلایەن پەرلەمانەوە كە قەرزكردنەكە دەبێتە بەشێك لەئابووریی وڵات، بۆیە پرسیاری هەرە گرنگ ئەوەیە كێ‌و چ دەزگایەك ئەو ئەژدیهایەی قەرزە رام دەكات‌و دەستەمۆی دەكات؟
قەرز مەترسییشی هەیە بۆ تێكچوونی سەقامگیریی كۆمەڵایەتی‌و ئاساییشی وڵات، بەو پێیەی دۆخی هاووڵاتییان رۆژ دوای رۆژ ناخۆشتر دەبێت‌و حكومەت ئامادە نابێت چاكسازی بكات، سیاسەتی سكگوشین پێشدەخرێت‌و كاریگەریی خراپ لەسەر هاووڵاتیان دروستدەكات، حكومەت ناتوانێت كاری زیاتر بۆ ئەو هەزاران گەنجە بدۆزێتەوە كە ساڵانە زانكۆكان‌و پەیمانگاكان تەواودەكەن. لەداهاتوودا، پێكدادان لەنێوان هاووڵاتییان‌و سیاسەتەكانی حكومەت دروستدەبێت، بانكی قەرزدەریش، سیاسەتی خۆی بەسەر حكومەتدا دەسەپێنێت لەسەر حیسابی چینی ناوەند‌و چینی هەژار بۆ ئەوەی حكومەت بتوانێت قەرزەكە بداتەوە، ئەمانە دەبنە هۆی تێكچوونی ئاشتیی كۆمەڵایەتی.
لەوەش گرنگتر ئەوەیە كە بەپێی یاساكە باس لەوەكراوە دەبێت داهاتی وەدەستهاتوو لەڕێگەی قەرزەكەوە بۆ وەبەرهێنان بەكاربێت، ئەوە حوكمێكی یاسایی گرنگە، بەڵام ئەوەی كە پێویستە لەبەرچاوی بگرن مەرج نییە هەموو پرۆژەیەكی وەبەرهێنانیش دوای تەواوبوونی داهاتی هەبێت بۆ حكومەت، بۆیە باشترە بۆ ئەو پرۆژانە بێت كە داهاتیان لێدەستدەكەوێت، بۆ ئەوەی بەلایەنی كەمەوە بەهۆی ئەو پرۆژانەوە سودی سەر قەرزەكان پڕبكرێتەوە.
لەهەرێمی كوردستاندا، زۆربەی پڕۆژەكانی وەبەرهێنان پڕۆژەی بنیاتنان‌و خانوو‌وبەرەن كە هیچ قازانجێكی ئەوتۆیان بۆ حكومەت نییە، نیۆ لیبرالیزمیش بازاڕی كوردستانی بە شێوەیەك بۆ تەماح‌و چاوچنۆكیی بازرگانە سیاسییەكان كردووەتەوە، كە خودی قەرزەكە هەر دەكەوێتەوە خزمەتی پڕۆژە وەبەرهێنانەكانی ئەوانەوە، بۆیە زۆر گرنگە خەڵكی هەرێمی كوردستان‌و كەس‌و لایەنە خەمخۆرەكانی دۆخی ئابوری‌و سیاسیی هەرێمی كوردستان، حكومەت ناچاربكەن وەرگرتنی ئەو قەرزە هاوتا بێت لەگەڵ راگەیاندنی هەندێك پڕۆژەی ستراتیژی كە بكەونە خزمەتی وەبەرهێنان‌و داهاتی گشتیی هەرێمی كوردستان، دەكرێت یەكێك لەو پڕۆژانە، تەواوكردنی بەنداوی بێخمە بێت.